Τα έθιμα της Αποκριάς
Μια σύντομη ιστορική αναδρομή...
Η αποκριά, έχει τις ρίζες της στην αρχαιότητα, καθώς μεταμφιέσεις εμφανίζονται γύρω στο 2000 π.Χ. στην Ασία και συγκεκριμένα στη Μεσοποταμία και τη Βαβυλώνα.
Μέσα στους αιώνες από την αρχαϊκή εποχή, τους ρωμαϊκούς και βυζαντινούς χρόνους ως τη νεώτερη ιστορία συναντάμε τις αποκριάτικες γιορτές με μεταμφιέσεις, χορούς, οινοποσία και τοπικά έθιμα.
Αποκριά σημαίνει αποχή από το κρέας -προετοιμάζει τον άνθρωπο ψυχικά και σωματικά για την περίοδο του Πάσχα και την Ανάσταση. Στα λατινικά ταυτίζεται με το καρναβάλι, καθώς αυτή η λέξη προέρχεται από το carne, που σημαίνει “κρέας”, και το ρήμα vale, που σημαίνει “περνώ”.
Η περίοδος της Αποκριάς θεωρείται κατεξοχήν περίοδος εκτόνωσης, μια περίοδος κατά την οποία ο άνθρωπος ξεφεύγει από την καθημερινότητά του και εξωτερικεύει τα πάθη του με τη βοήθεια της μεταμφίεσης.
Τα έθιμα και οι παραδόσεις σε πολλές περιοχές μεταφέρονται αναλλοίωτα από γενιά σε γενιά έως και τις ημέρες μας, ενώ αλλού αναβιώνουν έχοντας εμπλουτιστεί με άλλα έθιμα. Η προετοιμασία σε αρκετές περιπτώσεις ξεκινάει μόλις ανοίγει το Τριώδιο, ενώ κορυφώνεται πάντοτε την τελευταία Κυριακή των Αποκριών, οπότε στήνεται μεγάλο γλέντι που διαρκεί ως το πρωί της Καθαρής Δευτέρας.
Η ελευθεροστομία και τα αστεία, γιατί «το καλεί η μέρα», είναι το κυριότερο χαρακτηριστικό των εκδηλώσεων της Αποκριάς.
Οι περισσότερες μεταμφιέσεις αποτελούν τελετουργικές αναπαραστάσεις γαμήλιας πομπής, με κυριότερα και πρωταγωνιστικά πρόσωπα το ανδρόγυνο, τη γριά, τον γέρο, τον σταχτιάρη, τον γιατρό, τον τσιγγάνο κ.ά. Κουδουνάτοι, Γενίτσαροι, Μασκαράδες, Μούσκαροι, Καρνάβαλοι, Μπούλες, είναι κάποιοι από τους χαρακτήρες που συναντάμε σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδας.
Τα δρώμενα και οι μεταμφιέσεις της Αποκριάς στον αγροτικό και αστικό χώρο παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές. Τα αγροτικά δρώμενα αποτελούσαν μαγικές πράξεις και ενέργειες για την υποβοήθηση της φύσης να καρποφορήσει.
Στα αστικά κέντρα είχαν πιο κοσμικό χαρακτήρα κι ήταν μια ευκαιρία για ξεφάντωμα, χορό και κρασί!
Έθιμα και παραδόσεις της Αποκριάς στην Ελλάδα
Μπορεί στην Πάτρα να χτυπά η καρδιά του Καρναβαλιού, ωστόσο εκδηλώσεις διοργανώνονται σε πολλές περιοχές της Ελλάδας από την Κρήτη μέχρι τον Έβρο!
Εκδηλώσεις εμπνευσμένες από την ιστορία, την παράδοση αλλά και τη σύγχρονη ζωή. Τα καρναβάλια δεν συντελούν μόνο στην καλύτερη ποιότητα ζωής των χωριών και των πόλεων, αλλά παράλληλα ενισχύουν τις τοπικές οικονομίες καθώς προσελκύουν πλήθος επισκεπτών.
Πελοπόννησος
Πάτρα: το αστικό καρναβάλι της είναι καθιερωμένο και ξακουστό. Το βράδυ στο λιμάνι, η καύση του βασιλιά Καρνάβαλου είναι φαντασμαγορική.
Δημητσάνα: το έθιμο απαιτεί να καίνε τον «μακαρονά».
Καλαμάτα: εθιμοτυπικά κάθε χρόνο τις απόκριες οργανώνεται στην κεντρική πλατεία της Καλαμάτας το Γαϊτανάκι και η αναπαράσταση του «Βλάχικου Γάμου».
Μεσσήνη: το βράδυ της Κυριακής της Τυροφάγου αναβιώνει στη Μεσσήνη το έθιμο της «φωτιάς». Οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές στις γειτονιές της πόλης, και γύρω τους ξεκινάει το γλέντι και ο χορός μέχρι το πρωί.
Μεθώνη: κάθε χρόνο γίνεται… «του Κουτρούλη ο γάμος». Ένας γάμος παρωδία, με καρναβαλίστικη διάθεση. Ο γάμος των νεόνυμφων (είναι και οι δύο άντρες), τελείται στην κεντρική πλατεία, παρουσία συγγενών και πολλών κατοίκων-μαρτύρων.
Στερεά Ελλάδα - Θεσσαλία
Άμφισσα: το τελευταίο Σαββατοκύριακο της Αποκριάς αναβιώνει ο θρύλος του «Στοιχειού» της Χάρμαινας.
Γαλαξίδι: την Καθαρά Δευτέρα συνηθίζεται το άναμμα πυράς σε πλατείες και δρόμους, με μουσική, φαγητό, χορό και «αλευροπόλεμο», που μαρτυρείται από τον 19ο αιώνα.
Θήβα: την Καθαρά Δευτέρα γίνεται αναπαράσταση του Βλάχικου Γάμου, έθιμο που φτάνει στις μέρες μας από τον 19ο αιώνα.
Λιβαδειά: την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς (Τυροφάγου), οι «Φίλοι του Καρναβαλιού της Λιβαδειάς» διοργανώνουν το μεγάλο γαϊτανάκι.
Τύρναβος: την Καθαρά Δευτέρα οι ντόπιοι παρασκευάζουν το «Μπουρανί» (χορτόσουπα με σπανάκι και τσουκνίδες, χωρίς λάδι). Γύρω από την προετοιμασία στήνονται παιχνίδια με τολμηρά πειράγματα από τους «μπουρανίδες».
Ήπειρος
Άρτα: εδώ λαμβάνει χώρα το Καρναβάλι των Γυναικών – αποκλειστικά από ομάδες γυναικών.
Ιωάννινα: ανάβουν οι «Τζαμάλες», δηλαδή μεγάλες φωτιές, και γύρω τους οι μεταμφιεσμένοι χορεύουν. Οι εκδηλώσεις κορυφώνονται στην κεντρική πλατεία των Ιωαννίνων, με το περίφημο γαϊτανάκι.
Πρέβεζα: κάθε χρόνο πραγματοποιείται το Καρναβάλι των Γυναικών. Είναι ένα έθιμο πολλών δεκαετιών, που απαιτεί συμμετοχή μόνο γυναικών.
Μακεδονία - Θράκη
Καστοριά: την τελευταία Κυριακή, οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές που ονομάζονται «μπουμπούνες».
Κοζάνη: ζωντανεύει ο "Φανός" ενώ οι κάτοικοι χορεύουν και τραγουδούν τα "Ξιανέντραπα".
Nάουσα: αναβιώνει το έθιμο "Γενίτσαροι και Μπούλες" που έχει τις ρίζες του στην Τουρκοκρατία.
Λιτόχωρο Πιερίας: οι κάτοικοι εξαγνίζουν τα κακά πνεύματα και την κακοτυχία με το Χορό των βωμολόχων.
Σοχός Θεσσαλονίκης: εμφανίζονται οι Κουδουνοφόροι, κατάλοιπο της διονυσιακής λατρείας.
Νέα Χαλκηδόνα Θεσσαλονίκης: αναβιώνει το έθιμο του γιαουρτοπόλεμου, που έχει τις ρίζες του στη Μικρά Ασία.
Σέρρες: στο νομό Σερρών, στην Αγία Ελένη, την Kαθαρά Δευτέρα συναντάμε το έθιμο του «Kαλόγερου». Τη γιορτή αυτή αρχίζουν οι Αναστενάρηδες και συνεχίζουν οι μίμοι
Δράμα: στην Καλή Βρύση οι «Μπαμπούγεροι» κρατάνε σακίδια με στάχτη. Όταν το κέφι ανάβει, σακίδια και περιεχόμενο εκτοξεύονται στους περαστικούς.
Ξάνθη: οι εκδηλώσεις περιλαμβάνουν το καρναβάλι και την μεγάλη παρέλαση με καρναβαλιστές και άρματα και κορυφώνονται με το "κάψιμο του Τζάρου" στη γέφυρα του ποταμού Κόσυνθου.
Διδυμότειχο: αναβιώνει το έθιμο του «Μπέη».
Νησιωτική χώρα
Κέρκυρα: τα αποκριάτικα έθιμα στο νησί της Κέρκυρας έχουν τη δική τους ξεχωριστή φυσιογνωμία. Ανάμεσά τους οι Γκιόστρες (ιπποτικοί αγώνες), με προφανείς επιρροές από τη Βενετοκρατία.
Σκύρος: το αρχέγονο έθιμο του νησιού θέλει τον «Γέρο» και την «Κορέλα» να βγαίνουν στους δρόμους και να δίνουν μια ξεχωριστή εικόνα των ημερών.
Νάξος: το έθιμο με τους «Kουδουνάτους» αναβιώνει κάθε χρόνο. Φορούν κάπα και κουκούλα, γυρνούν το χωριό κάνοντας θόρυβο και προκαλούν με άσεμνες εκφράσεις. Μαζί τους μπλέκονται ο «Γέρος», η «Γριά» και η «Αρκούδα».
Αμοργός: την Κυριακή της Τυρινής, στην Αιγιάλη και συγκεκριμένα στο χωριό Λαγκάδα της Αμοργού, αναβιώνει το έθιμο του «Καπετάνιου».
Kάρπαθος: λειτουργεί το Λαϊκό Δικαστήριο Ανήθικων Πράξεων. Mετά τα αυτοσχέδια αστεία και τα γέλια, ακολουθεί τρικούβερτο γλέντι.
Ρέθυμνο: οι κανταδόροι με τις κιθάρες και τα μαντολίνα μάς μεταφέρουν με τις μελωδίες και τα τραγούδια τους στον παλιό καλό καιρό.
Ο κύκλος της Αποκριάς,
Ο Φεβρουάριος έχει λιγότερες θρησκευτικές εορτές, όπως του Αγίου Τρύφωνα, προστάτη των αμπελουργών (1 Φεβρουαρίου), της Υπαπαντής του Χριστού (2 Φεβρουαρίου), κατά την οποία αργούν οι μυλωνάδες της Κρήτης και του Αγίου Συμεών (3 Φεβρουαρίου) τον οποίο τιμούσαν οι έγκυες γυναίκες και την ημέρα της γιορτής του απέφευγαν να κάνουν οποιαδήποτε εργασία, από φόβο μήπως το παιδί γεννηθεί «σημειωμένο», «με σημάδι». Ακολουθούν οι εορτές του Αγίου Χαραλάμπους (10 Φεβρουαρίου), προστάτη των πασχόντων από λοιμώδεις νόσους και των μαρμαράδων και του Αγίου Βλασίου (11 Φεβρουαρίου), προστάτη της υγείας και των ποιμένων και ιδιαίτερα αγαπητού στους βοσκούς.
Τριώδιο και ονομασίες των εβδομάδων
Οι μεγάλες Απόκριες συνδέονται με την τελευταία περίοδο κρεατοφαγίας και διασκέδασης, προτού αρχίσει η μεγάλη νηστεία της Σαρακοστής. Στο διάστημα αυτό και για επτά ολόκληρες εβδομάδες δε γίνονται ούτε γάμοι ούτε γλέντια, ούτε πανηγύρια. Έτσι οι Απόκριες είναι η ευχάριστη παρένθεση ανάμεσα στο Δωδεκαήμερο και τη Μεγάλη Σαρακοστή. Αυτή η περίοδος που κρατάει τρεις εβδομάδες ονομάζεται Τριώδιο.
Η πρώτη εβδομάδα ονομάζεται “Προφωνή” ή “Προφωνέσιμη”, επειδή παλιά προφωνούσαν, δηλαδή ανακοίνωναν ότι άρχιζαν οι Απόκριες και κάθε οικογένεια έπρεπε να φροντίσει για τις προμήθειές της. Λέγεται και “Αμολλητή” ή “Απολυτή”, γιατί τότε απολύονται οι ψυχές των πεθαμένων και πάνε στον Πάνω Κόσμο.
Η δεύτερη εβδομάδα λέγεται “Κρεατινή”, γιατί είναι η τελευταία εβδομάδα που τρώνε κρέας. Ειδικά την Πέμπτη αυτής της εβδομάδας, τη λεγόμενη “Τσικνοπέμπτη”, σε όλα τα σπίτια ψήνουν κρέας και η μυρωδιά του ψητού (τσίκνα) πλημμυρίζει τις γειτονιές. Το Σάββατο όμως της Κρεατινής και τα δύο επόμενα Σάββατα, αντίθετα με την Πέμπτη που είναι μέρα χαράς, είναι αφιερωμένα στη μνήμη των νεκρών (Ψυχοσάββατα). Σύμφωνα με την παράδοση οι συγγενείς επισκέπτονται τα μνήματα και μοιράζουν κόλλυβα.
Η τρίτη εβδομάδα ονομάζεται “Τυρινή” ή “Τυροφάγου” και “Μακαρονού”. Κατά τη διάρκειά της επιτρέπεται να τρώνε μόνο γαλακτοκομικά, κυρίως το τυρί συνοδευόμενο με μακαρόνια.
Την επόμενη μέρα, την Καθαρά Δευτέρα, αρχίζει πλέον η ψυχική και σωματική προετοιμασία για το Πάσχα.
Λατρεία των νεκρών
Τα Σάββατα της Αποκριάς, αλλά και της Σαρακοστής που θα ακολουθήσουν είναι Ψυχοσάββατα. Μοιράζονται φαγητά, κόλλυβα και συνηθίζεται η μετάβαση στα νεκροταφεία.
Η Καθαρή Δευτέρα
Την Καθαρή Δευτέρα (Πρωτονηστίσιμη Δευτέρα και Αρχιδευτέρα) σύμφωνα με την παράδοση τα μαγειρικά σκεύη καθαρίζονται από τα λίπη με στάχτη. Οι χριστιανοί «καθαίρονται» και διατροφικά. Τρώνε λαγάνες (ψωμί χωρίς πλήρη ζύμωση) και νηστίσιμα φαγητά (κρασί, ελιές, ταραμά, κουκιά, φρέσκα κρεμμυδάκια). Σε όλη την Ελλάδα γιορτάζουν τα κούλουμα, βγαίνοντας στη φύση και πετώντας χαρταετούς. Η Καθαρή Δευτέρα σε πολλές περιοχές αποτελεί συνέχεια στο πνεύμα της Αποκριάς με έθιμα που αποσκοπούν στη γονιμότητα και την ευημερία.
Το Γαϊτανάκι – γαϊτάνι
Το γαϊτανάκι είναι ένας χορός που δένει απόλυτα με το χρώμα και το κέφι της Αποκριάς και από τα λίγα έθιμα που διατηρούνται αυτούσια ως τις μέρες μας,
Πέρασε στην Ελλάδα από πρόσφυγες του Πόντου της Μ. Ασίας και έδεσε απόλυτα με τα άλλα τοπικά έθιμα, αφού η δεξιοτεχνία των χορευτών και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του δεν αφήνουν κανέναν αδιάφορο.
Δεκατρία άτομα χρειάζονται για να στήσουν το χορό. Ο ένας κρατάει ένα μεγάλο στύλο στο κέντρο, από την κορυφή του οποίου ξεκινούν 12 μακριές κορδέλες, καθεμιά με διαφορετικό χρώμα. Οι κορδέλες αυτές λέγονται γαϊτάνια και δίνουν το όνομά τους στο έθιμο.
Γύρω από το στύλο, 12 χορευτές κρατούν από ένα γαϊτάνι και χορεύουν μαζί, σε 6 ζευγάρια, τραγουδώντας το παραδοσιακό τραγούδι. Καθώς κινούνται γύρω από το στύλο, κάθε χορευτής εναλλάσσεται με το ταίρι του κι έτσι όπως γυρνούν (ο κάθε χορευτής περνάει τη μια φορά από μέσα και την άλλη απ' έξω) πλέκουν τις κορδέλες γύρω από το στύλο δημιουργώντας χρωματιστούς συνδυασμούς.
Ο χορός τελειώνει, όταν οι κορδέλες έχουν τυλιχτεί γύρω από το στύλο και οι χορευτές χορεύουν πολύ κοντά σ' αυτόν.
Πιθανόν ο κυκλικός αυτός χορός να υποδηλώνει τον κύκλο της ζωής, από τη χαρά στη λύπη, από το χειμώνα στην άνοιξη, από τη ζωή στο θάνατο και το αντίθετο.
Το έθιμο του χαρταετού
Ο πρώτος χαρταετός πιστεύεται πως κατασκευάστηκε στην Κίνα το 1000 π.Χ. αν και η πρώτη γραπτή μαρτυρία είναι για τον 4ο αιώνα π.Χ. Στην συνέχεια οι Κινέζοι πέρασαν σε πρακτικές εφαρμογές των χαρταετών.
0 αυτοκράτορας της Κίνας Γουέν Χσουν έκανε πειράματα πτήσεων με αετούς φτιαγμένους από μπαμπού, χρησιμοποιώντας για επιβάτες τους κρατούμενούς του. Οι τυχεροί που επιζούσαν κέρδιζαν την ελευθερία τους.
Σε νεότερα χρόνια, οι χαρταετοί χρησιμοποιούνταν και για κατασκοπευτικούς σκοπούς σε στρατιωτικές εγκαταστάσεις των αντιπάλων. Και στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν δείγματα χαρταετών. Ο Αρχύτας έκανε μελέτες πάνω στις πτήσεις χαρταετών, τις οποίες αργότερα συμβουλεύθηκε ο Γαλιλαίος. Επίσης, αγγειογραφίες της εποχής εκείνης (4ος π.Χ. αιώνας) δείχνουν νεαρή γυναίκα να πετάει χαρταετό.
Στην Ευρώπη πιστεύετε ότι ήρθε ο χαρταετός από την Ασία, έπειτα από την επίσκεψη Χριστιανών μοναχών.
Σταδιακά εντάχθηκε στα έθιμα της Αποκριάς και το πέταγμα του παραμένει μια αγαπημένη δράση για μικρούς και μεγάλους!
Επιμέλεια κειμένου: Βασιλική Παπαϊωάννου, εκπαιδευτικός
Βιβλιογραφία, πηγές:
- Στ. Χριστοδουλάκης, «Καρναβάλι, μια ιδιότυπη κληρονομιά», εκδ. Μπατσιούλας
- Ν. Ποταμιάνος, «Της αναίδειας θεάματα: Κοινωνική ιστορία της αποκριάς στην Αθήνα, 1900-1940», εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
- Ε. Καραντινού, «Καλές Αποκριές», εκδ. Άγκυρα
- Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (αρθρογραφία)